تاریخچه کاغذ در ایران
مسلمان براي ساختن کاغذ از پنبه و کتان و ديگر مواد گياهي نيز بهره گرفتند و گونه‌هايي از کاغذهاي نازک، کلفت، شفاف و بادوام ساختند. کاغذ ايراني را تا نزديک يک قرن از سمرقند و خراسان به جاي‌جاي سرزمين‌هاي اسلامي مي‌بردند. سرانجام پس از نزديک يک سده، به سال 794 ميلادي، به فرمان فضل‌بن‌يحيي برمکي، وزير هوشمند ايراني، نخستين کارخانه‌ي کاغذسازي را در بغداد بر پا کردند.
سپس، جعفربن‌يحيي‌برمکي فرمان داد که در ديوان‌ها به جاي پوست از کاغذ بهره گيرند. به اين ترتيب، بهره‌گيري از کاغذ به جاي پاپيروس در جاي‌جاي سرزمين‌هاي اسلامي رونق گرفت و کارخانه‌هاي زيادي در شهرهاي سوريه، فلسطين، مصر، تونس، مراکش و مغرب ساخته شد.
با اين که، کارخانه‌هاي کاغذسازي در جاي‌جاي سرزمين‌هاي اسلامي ساخته شد، کاغذ ايراني همچنان بهترين کاغذ به شمار مي‌رفت و بارها در کتاب‌هاي تاريخي از کاغذ سمرقندي و خراساني سخن گفته شده است. براي نمونه، ابن‌نديم از شش گونه کاغذ، که در روزگار او رواج داشته، سخن گفته است: “کاغذ خراساني را از کتان مي‌ساختند و به قولي ساختن آن از زمان بني‌اميه معمول شد و به قولي در عهد بني‌عباس. برخي مي‌گويند که ساختن این نوع کاعذ قديمي است و برخي آن را چيزي جديد مي‌دانند. مي‌گويند برخي از هنرمنداني که از چين به خراسان رفته بودند، آن را بر اساس کاغذ چيني ساختند و اما گونه‌هاي آن عبارت‌اند از سليماني، طلحي، نوحي، فرعوني، جعفري و طاهري.”
نام‌هايي که ابن‌نديم بر مي‌شمارد، نام کاغذسازان ماهر يا فرمان‌رواياني است که به ساختن کارخانه‌هاي کاغذسازي فرمان دادند که بيش‌تر آن‌ها ايراني هستند. کاغذ جعفري منسوب است به جعفر برمکي، کاغذ طاهري به طاهر دوم از فرمان‌روايان خراسان(دودمان طاهري)، کاغذ نوحي به نوح ساماني، از فرمان‌روايان ساماني، کاغذ طلحي به طلحه‌بن طاهر( از طاهريان)، کاغذ سليماني به سليمان راشد، فرمان‌رواي خراسان در زمان هارون‌الرشيد، کاغذ جعفري به جعفر برمکي و کاغذ فرعوني، که با بهترين پاپيروس مصري رقابت مي‌کرده است و به نظر مي‌رسد به همين دليل به نام فرعوني شناخته شده است، اما سازنده‌ي آن مشخص نيست.
از ديگر کاغذهاي شناخته شده‌ي آن زمان مي‌توان کاغذ جيهاني، ماموني و منصوري را نام برد. کاغذ جيهاني به شهر جيهان در خراسان بزرگ، کاغذ ماموني به مامون عباسي و کاغذ منصوري به ابوالفضل منصور‌بن‌نصربن‌عبدالرحيم از مردمان سمرقند، منسوب است.
کاغذ منصوري در تمام سرزمين هاي اسلامي شناخته شده است و شيوه‌ي ساختن این نوع کاغذ را تقليد مي‌کنند.” با اين همه، شواهدي نيز در دست است که در ديگر سرزمين‌هاي اسلامي نيز در شيوه‌ي ساختن کاغذ پيشرفت‌هايي رخ داده بود. چنان‌که ناصر خسرو، که در سال 438 هجري/1047 ميلادي از شهر طرابلس ديدن کرده بود، درباره‌ي کاغذي که در آن‌جا ساخته مي‌شده است مي‌گويد که:” در نکويي و زيبايي مثل کاغذ سمرقند بلکه بهتر از آن است.”
نوآوري‌هاي جالب در بهبود ساختن کاغذ توسط ایرانیان
- 1. آهار زدن به کاغذ
- ايرانيان که در کار ساختن کاغذ پوستي(پارشمن) تجربه‌هاي زيادي داشتند کوشيدند آن تجربه‌ها را در ساختن کاغذ جديد نيز به کار گيرند. از اين رو، به کاغذ نشاسته‌ي گندم مي‌زدند که سطح کاغذ را براي نوشتن با جوهر مناسب‌تر مي‌کرد.
- 2. بهره‌گيري از آب‌دنگ
- اين دستگاه کوبه‌اي پتک‌مانند بود که با چرخاب به جنبش در مي‌آمد و از آن براي خرد کردن تکه‌هاي بزرگ چوب بهره مي‌گرفتند. به گفته‌ي ابوريحان بيروني، در سمرقند از پتک‌هايي استفاده مي‌شد که با نيروي آب به کار مي‌افتادند.
- 3. بهره‌گيري از قالب خيزران
- نوارهايي از چوپ خيزران را مانند حصير به هم مي‌بافتند و برگه‌هاي کاغذ خيس را براي آبکشي روي آن مي‌گذاشتند و پس از اين که آب آن گرفته شد در حالي که ورقه کاغذ هنوز مرطوب بود، آن را برمي‌داشتند. اين کار به سازنده‌ي کاغذ امکان مي‌داد به طور پياپي ورقه‌هاي کاغذ را روي همان يک قالب آبکشي کند. پيش از آن، ورقه‌ي کاغذ را روي پارچه‌ي درشت‌بافي پهن مي‌کردند، اما تا زمان خشک شدن ورقه‌ي کاغذ، نمي‌توانستند آن را از روي پارچه بردارند.
- 4. بهبود کاغذ و بازيافت آن
- افزودن موادي مانند بذرک، پنبه و کهنه پاره‌هاي کتان به ترکيب کاغذ و هم‌چنين بهره‌گيري از خرده پاره‌هاي کاغذ و پارچه‌هاي کهنه که در بهبود کاغذ سودمند بود و شيوه‌اي از بازيافت نيز بود.
- 5. کاغذ رنگي
- در برخي دست‌نوشته‌هاي نويسندگان مسلمان دستورهايي براي ساختن کاغذ به رنگ‌هاي قرمز، سبز، آبي، صورتي، زرد، پيازي و ارغواني وجود دارد و حتي نوشته شده است که چگونه مي‌توان کاري کرد که برگه‌هاي کاغذ کهنه و ديرين به نظر برسند.
تاریخچه صنعت كاغذ سازى در ایران
آنچه از مدارك و مستندات تاريخى برمى آيد، اين است كه صنعت كاغذسازى از قرن هفتم هجرى به بعد در ايران وجود داشته و گسترش يافته است. در ایران فعالیت کاغذ سازی اولین بار با تأسیس کارخانه مقواسازی و با استفاده از کاغذهای باطله در سال 1313 شمسی در کرج شروع شد.
در سال ۱۳۲۶ هجرى شمسى شركتى با سرمايه گذارى چند تن از جمله «حسن على حكمت»، «دكتر صلح دست» و «ژرژ عيسانيان» تأسيس شد كه خوراك آن كاغذهاى باطله ادارات و سازمان ها و منطقه آن ورامين بود، اما بعد از ملى شدن صنعت نفت اين تلاش ناموفق ماند. در سال ۱۳۴۴ اولين كارخانه كاغذسازى در هفت تپه خوزستان ايجاد شد و در ۱۳۴۶ شركت كاغذ پارس تأسيس شد.