تاریخچه پیدایش کاغذ
کاغذ
کاغذ از مهمترین موادی است که انسان را در مرحله علم و تمدن با قدمهای سریع پیش انداخته و در این راه به او کمکهای بزرگ کرده‌است. صنعت كاغذسازى از قرن هفتم هجرى به بعد در ايران وجود داشته و گسترش يافته است. در ایران فعالیت کاغذ سازی اولین بار با تأسیس کارخانه مقواسازی و با استفاده از کاغذهای باطله در سال 1313 شمسی در کرج شروع شد.
بشر قبل از پيدايش زبان ابتدا با كندن غارها هم گرايش خود به نوشتن و تصوير كردن را نشان داد و هم نياز به خلق زبان. بعد از دوره غارنشينى و با به وجود آمدن زبان، قالب هاى خشتى به اصطلاح نخستين كاغذى بودند كه بشر اقدام به نوشتن بر روى آنها كرد و حتى فرامين شاهان عهد كهن بر روى قالب هاى خشتى نوشته مى شد.
پيش از ساختن کاغذ، مردمان باستان براي ماندگار کردن نظرهاي خود از کنده‌کاري روي سنگ و چوب و لوح‌هاي گلي بهره مي‌گرفتند. سومري‌ها از هزاره‌ي چهارم پيش از ميلاد بر لوح‌هاي گلي مي‌نوشتند. بابلي‌ها اين روش را از سومري‌ها آموخته و کتاب‌خانه‌ي بزرگي از لوح‌هاي گلي درست کرده بودند. آنها گل را به صورت ورقه‌اي کلفت در مي‌آوردند و پيش از آن که خشک شود، دانسته‌هاي خود را به خط ميخي روي آن کنده‌کاري مي‌کردند. سپس، آن را در آفتاب خشک مي‌کردند يا در کوره‌‌هاي سفال‌پزي، مي‌پختند.
از اين لوح‌هاي گلي پخته، شمار زيادي از ويرانه‌هاي شهرهاي باستاني ميان‌رودان، به‌ويژه بابل، به دست آمده است.
استفاده از پوست جانداران به عنوان کاغذ
دست‌کم از هزاره‌ي دوم پيش از ميلاد، آدميان آموختند که مي‌توانند از پوست جانوران کاغذ چرمي (پارشمن) بسازند. ايرانيان روي پوست گاو، گاوميش و گوسفند و رومي‌ها بر پوست خر وحشي مي‌نوشتند. پوست‌ها پس از دباغي و صيقل‌کاري به اندازه‌ي نازک و نرم از کار در مي‌آمدند که در زيبايي و نيکويي شاهکار به شمار مي‌آمدند.
پارشمن ايراني ويژگي‌هاي بهتري داشت. براي نمونه، ايرانيان براي از بين بردن بوي ناخوشايند چرم، در روند ساختن پارشمن، به آن گلاب مي‌افزودند. اوستا را نخستين‌بار روي 12 هزار پوست گاو نوشته بودند. عرب‌ها نيز روي پوست مي‌نوشتند، اما چون گران بود، تنها براي نوشتن چيزهاي بسيار مهم، مانند قرآن و قراردادها و پيمان‌نامه‌ها از آن بهره مي‌گرفتند. آنها نوشته‌هاي خود را بيش‌تر بر استخوان شانه‌ي شتر يا سنگ‌هاي نازک سفيد يا شاخه‌هاي پوست کنده‌ي درخت خرما مي‌نوشتند. معروف است که ایرانیان در دوران خلفا جز بر پوست کلفت و نازک بر چیزی دیگر نمی‌نوشتند و می‌گفتند که «ما جز بر آنچه در مملکت ما فراهم می‌شود بر چیزی دیگر کتابت نمیکنیم».
ساخت کاغذ با پاپیروس یا قرطاس
مصريان باستان از نزديک 2 هزار سال پيش از ميلاد، از گياه پاپيروس، که گونه‌اي از ني است، نوعی کاغذ مي‌ساختند که به همان نام پاپيروس شناخته شد و امروزه به صورت واژه‌ي Paper در زبان انگليسي ماندگار شده است. مصري‌ها ساقه‌هاي پاپيروس را به صورت نوارهاي باريکي مي‌بريدند و آنها را به گونه‌اي کنار هم مي‌گذاشتند که مانند رشته‌هاي پارچه در هم فرو مي‌رفتند. سپس، پاپيروس را در آفتاب خشک مي‌کردند. این کاغذ را در بسیاری از مآخذ قدیمی «قرطاس» خوانده‌اند.
استفاده از برگ و پوست درختان به عنوان کاغذ
از برگ و پوست درختان نیز به عنوان کاغذ استفاده می شده است. مردم هندوستان روي برگ و پوست برخي درختان مي‌نوشتند. ابوريحان بيروني در اين‌باره نوشته است که مردم بخش‌هاي جنوبي هند برگ‌هاي درختي به نام تاري را، که مانند درخت نخل و نارگيل است، به هم مي‌چسباندند و روي آنها مي‌نوشتد و سپس آن برگ‌ها را با نخ به هم مي‌چسباندند. شايد به همين دليل باشد که امروزه به صفحه‌هاي کتاب يا دفتر، برگ مي‌گويند.
در سرزمين‌هاي شمالي هند پوست درخت توز را صيقل مي‌دادند و به عنوان کاغذ استفاده می کردند و روي آن مي‌نوشتند. سپس برگه‌هاي نوشته شده را شماره مي‌گذاردند و در پارچه‌اي مي‌پيچيدند و نگهداري مي‌کردند. نامه‌اي که پادشاه هند به انوشيروان نوشته بود و مسعودي در مروج‌الذهب به آن اشاره کرده است، بر پوست درخت بوده است.
به نظر مي‌رسد رومي‌ها نيز بخشي از نوشته‌هاي خود را روي پوست درختان ماندگار مي‌کردند. چرا که واژه‌ي لاتين Liber، به معناي پوست دروني درخت، براي کتاب به کار مي‌رفت. اکنون نيز به جايي که کتاب‌ها در آن نگهداري مي‌شود، Library، يعني کتاب‌خانه، مي‌گويند.
اعراب بیش‌تر نوشته‌های خود را بر استخوان شانهٔ شتر یا سنگ‌های نازک سفید یا شاخه‌های پوست کندهٔ درخت خرما می‌نوشتند و به دلیل گرانی کم‌تر از پوست جانوران استفاه می‌کردند.
ساخت کاغذ با طلا و فلزات
گاه نوشتن روی ورقه‌های مسی، برونزی و گاهی طلا انجام می‌شد که لوح‌های زرین دورهٔ هخامنشیان از نمونه‌های آن‌هاست.
اختراع نخستین کاغذ
اولين ملتى كه در جهان موفق به اختراع كاغذ شد چينى ها بودند، در سال ۱۰۵ بعد از ميلاد شخصى به نام «تاسى لون» موفق به اختراع كاغذ شد و حدود سال ۶۱۰ م به ژاپن و ۷۵۱ م به سمرقند راه يافت. در اواسط قرن دوم هجرى كاغذ از سمرقند به بلاد اسلامى رسيد.
مى گويند: «فضل ابن يحيى برمكى» نخستين كسى بود كه در بغداد كارخانه كاغذسازى داير كرد. در قرن چهار هـ .ق كاغذسازى در بغداد رواج يافت. «ابن النديم» از شش نوع كاغذ كه در آن زمان معروف بود نام مى برد و مى گويد: كتاب را از كاغذ خراسانى مى ساختند، در خراسان مردم براى ساختن كاغذ از پنبه و مواد نباتى استفاده مى كردند. مهمترين كاغذهايى كه توسط مسلمانان ساخته شد .كاغذ «سليمانى»، کاغذ «طلعى»، «نوحى»، «فرعونى»، «جعفرى»، «طاهرى»، «مامونى»، «منصورى»،کاغذ «چينى» و کاغذ «هانى» بود.